In het vorige artikel uit deze reeks had ik het over anamorfose. Dit gezichtsbedrog is gebaseerd op het gebruik van lineair perspectief; een uitvinding uit de Renaissance. Het biedt de mogelijkheid een overtuigend en realistisch beeld van ruimte op een plat vlak op te roepen. In kort bestek komt lineair perspectief op het volgende neer:

De afbeelding hierboven (steiger aan de Chiemsee in Beieren) geeft een voorbeeld van lineair perspectief. De foto is gemaakt terwijl ik door de knieën ging en de camera ter hoogte van de reling hield. Dit noemen we de ooghoogte of horizon. In tegenstelling tot wat men vaak denkt, is de horizon niet een vaststaand gegeven, naar iets wat we door ons standpunt zelf bepalen. Wie goed kijkt ziet dat alle lijnen van de reling (die niet overal even recht is) en de planken van de steiger naar één punt lopen, iets links van het midden, aan de overkant van het meer.

Dit noemen we het verdwijnpunt (V). Dit punt ligt altijd op de horizon (H).

Manipulatie

Door te manipuleren met perspectief (bijvoorbeeld met behulp van rasters) kunnen we anamorfosen maken. Dit is een nogal tijdrovend werk, maar hier kun je een programma downloaden waarmee je eenvoudig en snel anamorfosen kunt creëren.

Ames rRoom illusie

De Ames room is een ander voorbeeld waarbij men perspectief gebruikt om gezichtsbedrog op te roepen. In het filmpje laten de makers zien hoe het in z’n werk gaat:

Het ‘geheim’ van het oogbedrog zit in de constructie. De Ames room zit in elkaar als een trapezoïde (= vierhoek waarvan alle zijden en hoeken ongelijk zijn). Daarbij komt dat als een persoon zich van ons verwijdert het beeld op ons netvlies afneemt. Maar we zullen de verkleining niet opvatten alsof de persoon zelf krimpt. Maar in de ames room ziet het er wel zo uit. Er is namelijk sprake van twee elkaar tegensprekende boodschappen: de kamer geeft een normaal aanzien vanuit een specifiek standpunt, maar de linkerhoek is veel verder weg van de toeschouwer dan de rechter. Wanneer twee personen dan ook in de verschillende hoeken staan lijkt de één veel en veel groter dan de andere. Verwisselen ze van plek, dan zien we de één snel groter worden en de andere kleiner.

Harry Potter

De ames room illusie en manipulatie met grootte constantie zijn met name in de filmindustrie dankbaar gebruikt. De grootte van de persoon van Hagrid in de Harry Potter films benadrukken de filmers door het camerastandpunt en het gebruik van Ames room-achtige ruimten. Hoewel in de film Harry en zijn vrienden in gezelschap van Hagrid vaak vlak naast elkaar lijken te staan, is de afstand tussen hen in werkelijkheid veel groter. Daardoor troont Hagrid boven iedereen uit. Bovendien benadrukken de filmers zijn grootte extra door hem vaak vanuit een laag standpunt te filmen. Zijn breedte zetten ze bovendien aan door hem uit te dossen met extra dikke jassen, een baard en wijd uitstaand haar.

Hetzelfde procédé is toegepast in de verfilming van ‘The Lord of the Rings‘. Volgens het verhaal zijn de Hobbits dwergen, maar de proporties van de acteurs moesten wel normaal zijn. Inzetten van lilliputters was daarom geen optie. Beeldmanipulatie, camerastandpunten en perspectivisch aangepaste ruimten zorgden ook hier voor de beoogde beelden.

Escher

Anamorfosen en de ames room hebben met elkaar gemeen dat men perspectief inzet om een vertekend beeld er (vanuit een bepaalde gezichtshoek) normaal uit te laten zien. Er is echter meer mogelijk. Je kunt ook een ogenschijnlijk normaal beeld laten zien dat er pas bij nadere beschouwing vreemd uitziet. De Nederlandse graficus Escher onderzocht het lineaire perspectief  tot de uiterste grenzen. Dat leverde merkwaardige beelden op.

Escher speelt in deze tekening met ongewone verdwijnpunten. Halverwege veranderen boven en beneden. In de bovenste helft van de afbeelding kijk je naar boven, in de onderste naar onder. En om het helemaal compleet te maken tonen boven en onder dezelfde scène!

Je kunt niet zeggen dat hij het perspectief verkeerd gebruikt, alleen combineert hij twee werelden die zich moeilijk met elkaar laten rijmen. Daardoor bevreemden zijn prenten de toeschouwers. Die bevreemding is des te sterker vanwege het betoverende realisme.

Metafysische schilderkunst

Perspectief kan je ook bewust ‘verkeerd’ gebruiken om een vervreemdende sfeer te scheppen. We vinden dit in het werk van de schilders die behoorden tot de metafysische schilderkunst, zoals Giorgio de Chirico.

In dit schilderij gebruikt De Chirico verschillende tegenstrijdige verdwijnpunten. Dit wekt de indruk dat de gebouwen en de wagen schots en scheef staan. Ze ‘sporen’ niet met elkaar. Niet zoals bij Escher door de ijzeren consequentheid van het gebruikte perspectief, maar juist het tegendeel.

Door daarnaast scherpe slagschaduwen te gebruiken in een, op het hoepelende meisje na, leeg straatbeeld, creëert hij bovendien een sfeer die extra beklemt. De schaduw van een gestalte achter het gebouw maakt het allemaal nog suggestiever. Wat het ook is, het lot van het spelende meisje ziet er onheilspellend uit.

Gelet op het jaartal waarin het schilderij tot stand kwam, is het niet ondenkbaar dat De Chirico met dit doek uitdrukking gaf aan zijn bange voorgevoelens aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog.

Fruit maakt de man

Met perspectief is het leuk manipuleren. Maar het kan ook nog anders. We kennen allemaal wel het verschijnsel dat we (vooral in het halfdonker) een jas op een stoel ineens aanzien voor een persoon, of een trui op de bank verwarren met de kat.

Zo kan je ook iets schilderen dat bij nader inzien op iets anders lijkt. De surrealistische school (die geïnspireerd was door het werk van onder andere De Chirico) was daar zeer bekwaam in. Als voorbeeld laat ik een schilderij zien van Salvador Dali uit Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam.

Zonder op alle details in te gaan, kunnen we zien dat de vechtende en krioelende figuren te paard in het kale landschap de gestalte vormen van een vrouw die tegen een kastje geleund staat. We kunnen echter niet én de vechtende paardenrijders én het figuur tegelijk zien.

In dat opzicht lijkt het op de bekende vaas van Rubin die je ook alleen maar of als figuur of grond kunt waarnemen.

Wie nu denkt dat dit oogbedrog is uitgevonden door de surrealisten en met name Dali (hij was er overigens onbescheiden genoeg voor), die heeft het mis. Het genre is ontstaan in de 16^e eeuw en de bekendste vertegenwoordiger is Guiseppe Arcimboldo.

Onderstaand fruitig werkje laat een voorbeeld zien.

Overlevingsmechanisme?

In de waarnemingspsychologie bestaat een naam voor het verschijnsel dat de hersenen een aangeboren neiging hebben om onduidelijke en willekeurige waarnemingen een speciale betekenis te geven. Als we het zo bekijken komt het ook dicht in de buurt van ‘zinsbegoocheling’, zij het dat deze bewust is opgewekt door de schilder.

We noemen dit pareidolia (of pareidolie).

De naam is afkomstig van het Griekse para (naast) en eidolon (beeld). Het ontstaat waarschijnlijk, omdat ons brein er alles aan doet verbanden tussen waarnemingen te leggen en ons op die manier een betekenisvolle wereld voor te schotelen.
Het is trouwens een nuttig overlevingsmechanisme. Wat in eerste instantie een liaan lijkt kan ook een slang zijn, zeker onder slechte lichtomstandigheden. En iets wat lijkt op een gezicht in de struiken, is misschien een lid van een vijandige stam. Daarbij komt dat er minder kosten zijn verbonden aan het zien van te veel gevaar dan het negeren van bestaand gevaar.
Die fout maken we – in het slechtste geval – namelijk maar één keer.