In het 19^e-eeuwse boek ‘De wilde jongen uit de Averyon’ doet de arts Jean Marc Gaspard Itard verslag van zijn pogingen om de totaal verwilderde Victor een geaccepteerd lid te maken van de maatschappij. Het is aan hem om Victor, die zo goed als zijn hele leven solitair heeft overleefd in de bossen en niet kan praten, noch zijn andere zintuigen op een behoorlijke manier kan benutten, als het ware te herstellen. In een fijne schrijfstijl en blijk gevend van filosofische eruditie rapporteert Itard over zijn ervaringen met de jongen. In deze recensie bespreek ik eerst de culturele en filosofische inslagen van Itard’s werk, om daarna wat te zeggen over het boek inhoudelijk.

Nature of nurture?

Je vraagt je wellicht af waarom een Frans boek uit het begin van de negentiende eeuw nu nog in het Nederlands vertaald is. Er zijn een aantal redenen waarom Itard’s verslagen en reflecties belangrijke literatuur vormen. Vanwege de baanbrekende experimenten en behandelingsmethoden die Itard gebruikte wordt zijn werk gezien als een van de grondleggingen van de psychiatrie, al was er ook kritiek op zijn manier van werken. Daarnaast heeft Itard met zijn pogingen bijgedragen aan de acceptatie van “andere mensen”: waar velen Victor zagen als een dier of op zijn best een achterlijke adolescent, brak Itard een lans voor de jongen als een mens dat een menswaardig bestaan verdient. Gezien de invloed van zijn werk heeft die boodschap substantiële echo gekregen. Bovendien kan inzicht in de ontwikkeling van Victor bijdragen aan het nature/nurture debat, daar Victor in zijn tijd werd gezien als een “zuiver natuurmens”, omdat hij zo goed als zijn hele leven in de bossen had geleefd. Itard zelf gelooft aanvankelijk, in lijn met het dominante Verlichtingsdenken van zijn tijd, sterk in het maakbaarheidsideaal. John Locke aanhalend, die de notie van de mens als ‘tabula rasa’ (onbeschreven blad) populariseerde, vangt Itard zijn antropologische studie avant la lettre aan met vertrouwen in zijn vermogen om Victor te vormen: nurture boven nature. In eerste instantie gelooft Itard sterk in de vormende kracht van de maatschappij en de inferioriteit van de mens in zijn ‘natuurtoestand’ (een link met de filosofie van Thomas Hobbes dringt zich hier op). Dit beeld van mens als wezen dat voor zijn vorming voor een groot deel afhankelijk van omgang met anderen vinden we al bij Aristoteles’ karakterisering van de mens als “zoon politikon” en is iets waarvan we tegenwoordig – min of meer – een bevestiging hebben in de vorm van de evolutietheorie en ontwikkelingspsychologie. Het niet volledig slagen van zijn behandelingen brengt Itard echter aan het twijfelen over de universele maakbaarheid van de mens en het beschavingsvertoog van de Verlichting.

De verslagen van Itard

Het boek is opgedeeld in twee reeksen van behandelverslagen. De eerste gaan over de eerste negen maanden met de jongen, waarin Itard zich vijf doelstellingen stelt om Victor überhaupt omgang te leren, zijn zintuigen te leren gebruiken en te verheffen uit zijn “afzichtelijke staat van half mens, half dier”. Na deze periode van 9 maanden volgt een verslag over de lessen daarna: hoe het de jongen in zijn puberteit verging toen hij eenmaal een heel klein beetje kon functioneren als lid van de maatschappij (hij kon alleen niet spreken, Itard hint in de verklaring hiervoor op iets wat wij tegenwoordig de ‘kritische periode’ noemen voor de ontwikkeling van een bepaalde vaardigheid).

Itard heeft een soepele schrijfstijl en verrijkt zijn proza met vermakelijke anekdotes en helder beschreven experimenten, waardoor het prettig leest. Voorts maakt Itard zijn punten op een erg nauwgezette, precieze manier: hij hanteert een goede argumentatiestijl. Door de prettig geschreven verhalen over de experimenten en het leven van de jongen is het leuk om te lezen; je raakt benieuwd naar de ontwikkeling en enigszins begaan met het leven van Victor. Ook zijn de nauwkeurige observaties vrij rijkelijk voorzien van filosofische achtergronden en bespiegelingen, wat het leesplezier ten goede komt. Voor mensen die geïnteresseerd zijn in ontwikkelingspsychologie met een filosofische inslag is dit boek een aanrader.

Jean Marc Gaspard Itard: De wilde jongen uit de Averyon (vert. Jevgenia Lodewijks). 1801-1807/2015: Trophonios Publishing. ISBN: 9789491728136. € 18,95.