We hebben het allemaal wel eens gedaan: urenlang vloeken op een IKEA-handleiding vol mysterieuze pictogrammen, alleen om aan het eind trots te zijn op… nou ja, een ietwat wiebelige boekenkast. En raar maar waar: dat ding voelt ineens waardevoller dan een dure, kant-en-klare variant. Waarom? Welkom in de wondere wereld van het IKEA-effect.

Wat is het IKEA-effect?

De term werd in 2011 geïntroduceerd door Michael Norton, Daniel Mochon en Dan Ariely, die in een reeks experimenten onderzochten hoeveel mensen bereid waren te betalen voor producten die ze deels zelf hadden geassembleerd — zoals IKEA-meubels of zelf gevouwen origami. De resultaten waren opvallend: deelnemers waardeerden hun zelfgemaakte creaties aanzienlijk hoger dan identieke, professioneel gemaakte versies [1].

Latere studies bevestigden dit effect in andere contexten, zoals zelfgebakken producten (Dohle et al., 2014), do-it-yourself-projecten (Keinan & Kivetz, 2011), en zelfs softwareontwikkeling (Franke et al., 2010). De rode draad: als we ergens moeite in steken, stijgt het in onze achting.

Meer moeite, meer waardering

1. Arbeid als rechtvaardiging van waarde

Volgens Leon Festinger’s cognitieve dissonantietheorie (1957) proberen mensen interne tegenstrijdigheden op te lossen. Als je veel moeite doet voor iets relatief eenvoudigs — zoals een standaardboekenkast — dan wringt dat een beetje. Dus rationaliseren we: “Als ik hier zo hard voor heb gewerkt, móet het wel iets bijzonders zijn.” Deze effort justification wordt ook ondersteund door Brehm & Cohen (1962), die aantoonden dat mensen hun waardering aanpassen om hun inspanningen betekenis te geven.

2. Zelf ergens moeite voor doen, activeert autonomie en trots

De zelfdeterminatietheorie van Deci en Ryan (1985) stelt dat autonomie en competentie fundamentele psychologische behoeften zijn. Door iets zelf te creëren, ervaren mensen een gevoel van controle en bekwaamheid, wat weer leidt tot een positieve emotionele band met het eindproduct. Baumeister (1991) voegt hieraan toe dat mensen streven naar betekenisvolle ervaringen, en zelfgemaakte objecten kunnen die betekenis geven.

3. Eigenaarschap vergroot emotionele betrokkenheid

Het IKEA-effect is nauw verwant aan het endowment effect, waarbij mensen dingen die ze bezitten overwaarderen (Thaler, 1980; Kahneman et al., 1990). Maar hier komt nog iets bij: wanneer je ook arbeid investeert, ontstaat een emotionele band. Het concept van effort-enhanced ownership (Belk, 1988; Pierce et al., 2001) suggereert dat eigendom dat voortkomt uit persoonlijke inspanning als waardevoller wordt ervaren dan louter fysiek bezit.

Wanneer Werkt het (Niet)?

Het effect werkt het sterkst als mensen hun taak succesvol afronden. In de oorspronkelijke studie daalde de waardering bij onafgemaakte of mislukte projecten [1]. De ervaring van competentie is dus essentieel — anders wordt het eerder frustrerend dan vervullend. Ook de mate van complexiteit speelt mee: bij overmatig moeilijke taken verdwijnt het positieve effect (Buechel et al., 2014). Er is dus een soort sweet spot tussen uitdaging en haalbaarheid.

Toepassingen: van marketing tot motivatie

Het meer waarderen van eigen werk dat veel moeite heeft gekost, is handige kennis om in te zetten in:

• Consumentenpsychologie: Bedrijven zoals IKEA, Build-A-Bear en LEGO profiteren van dit principe door klanten een rol te geven in het maakproces. Onderzoek toont aan dat dit leidt tot hogere klanttevredenheid én bereidheid tot betaling (Mochon et al., 2012; Fuchs et al., 2010).

• Onderwijs: Door leerlingen zelf problemen te laten oplossen of leerobjecten te creëren, neemt hun motivatie toe (Ryan & Deci, 2000).

• Werkvloer: Medewerkers die betrokken zijn bij het opzetten van projecten voelen zich meer verantwoordelijk, en ervaren meer werktevredenheid (Hackman & Oldham, 1980).

• Therapie en coaching: Het IKEA-effect impliceert dat mensen meer gebaat zijn bij interventies waarin ze zelf actief bijdragen, in plaats van passief begeleid worden (Bandura, 1997).

Conclusie: Liefde door Arbeid

Het IKEA-effect toont aan dat waarde niet alleen in het object zit, maar in het proces ernaartoe. Wat we zelf maken, wordt een spiegel van onze moeite, ons kunnen en ons gevoel van autonomie. Dus ja, je bent volkomen rationeel als je je rammelkast een plaatsje in je hart geeft — het is het bewijs van je inzet, en dat maakt het waardevol.

Lees ook: Wat is het Imposter syndroom?

Bronnen

1. Norton, M. I., Mochon, D., & Ariely, D. (2012). The IKEA effect: When labor leads to love. Journal of Consumer Psychology, 22(3), 453–460.

2. Festinger, L. (1957). A Theory of Cognitive Dissonance. Stanford University Press.

3. Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsic Motivation and Self-Determination in Human Behavior. Springer.

4. Thaler, R. (1980). Toward a positive theory of consumer choice. Journal of Economic Behavior & Organization, 1(1), 39–60.

5. Kahneman, D., Knetsch, J. L., & Thaler, R. H. (1990). Experimental tests of the endowment effect. Journal of Political Economy, 98(6), 1325–1348.

6. Pierce, J. L., Kostova, T., & Dirks, K. T. (2001). Toward a theory of psychological ownership. Academy of Management Review, 26(2), 298–310.

7. Fuchs, C., Prandelli, E., & Schreier, M. (2010). The psychological effects of empowerment strategies on consumers’ product demand. Journal of Marketing, 74(1), 65–79.

8. Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. W.H. Freeman.

9. Hackman, J. R., & Oldham, G. R. (1980). Work redesign. Addison-Wesley.

10. Buechel, E. C., Zhang, J., & Morewedge, C. K. (2014). More intense experiences, less intense forecasted and remembered pleasure. Journal of Consumer Research, 41(1), 152–167.

11. Dohle, S., Rall, S., & Siegrist, M. (2014). Does self-prepared food taste better? A field experiment. Appetite, 74, 145–148.

12. Baumeister, R. F. (1991). Meanings of Life. Guilford Press.