Gourmetten met de fam, winterwandelingen en warme chocolademelk bij de meubelboulevard. In welke vorm dan ook: de kerstperiode brengt families samen. Voor sommigen betekent dat verbinding en warmte, voor anderen juist spanning of irritatie. Opvallend is dat deze gevoelens vaak ontstaan door kleine interacties, niet door grote conflicten. Psychologisch gezien is dat te verklaren.

Families als emotionele systemen

Binnen de systeemtheorie wordt het gezin gezien als een emotioneel systeem waarin gezinsleden elkaar voortdurend beïnvloeden (Bowen, 1978). In de loop van de tijd ontwikkelen families vaste interactiepatronen en rollen die zorgen voor stabiliteit. Deze patronen verdwijnen niet wanneer kinderen volwassen worden, maar blijven aanwezig.

Wanneer families rond kerst tijdelijk weer samenkomen, wordt dit systeem opnieuw actief. Zonder dat mensen dit bewust willen, nemen zij vaak vertrouwde posities in: de bemiddelaar, de verantwoordelijke, de kritische of degene die zich terugtrekt. Dat voelt soms alsof oude patronen “ineens weer terug zijn”.

Nabijheid vergroot emotionele gevoeligheid

Onderzoek naar hechting laat zien dat nabijheid van belangrijke anderen de emotionele reactiviteit kan vergroten (Mikulincer & Shaver, 2016). Familieleden zijn bij uitstek zulke significante anderen. Kerst betekent vaak langdurige nabijheid, weinig afstand en een sterke focus op onderlinge relaties, wat bestaande gevoeligheden sneller activeert.

De rol van verwachtingen

Kerst is ook een sterk genormeerde periode. Er bestaat een cultureel idee dat het gezellig en harmonieus moet zijn. Sociale psychologische theorieën laten zien dat spanning toeneemt wanneer de werkelijkheid niet overeenkomt met zulke verwachtingen (Higgins, 1987). Dit kan ertoe leiden dat emoties worden ingeslikt of conflicten vermeden, waardoor de onderliggende spanning juist groter wordt.

Stress en automatische patronen

Stress beïnvloedt emotieregulatie. En laat kerst juist voor sommigen stressvol zijn. Niet alleen de stress van het kerstdiner op tijd klaar hebben. Maar ook opzien tegen de sociale verplichtingen of kwetsbare familierelaties. Neuropsychologisch onderzoek toont aan dat onder stress automatische, eerder aangeleerde gedragspatronen dominanter worden, terwijl flexibiliteit afneemt (Arnsten, 2015). In families betekent dit dat bekende interacties sneller worden herhaald, ook als ze niet meer helpend zijn.

Kerst vergroot wat er al is

Belangrijk is dat kerst deze dynamieken niet veroorzaakt, maar versterkt. In gezinnen met open communicatie kan dit leiden tot meer verbinding. In families waar spanning of onuitgesproken conflicten bestaan, worden deze juist zichtbaarder. Dat maakt kerst psychologisch gezien zelden neutraal.

Familiedynamiek onder de kerstboom laat zien hoe hardnekkig relationele patronen kunnen zijn. Begrip van deze processen helpt om interacties minder persoonlijk te nemen en met meer mildheid te kijken naar jezelf en anderen. Niet alles hoeft opgelost te worden. Soms is herkennen voldoende. En natuurlijk focussen op wat goed gaat :).

Bronnen:

• Arnsten, A. F. T. (2015). Stress weakens prefrontal networks: Molecular insults to higher cognition. Nature Neuroscience, 18(10), 1376–1385.

• Bowen, M. (1978). Family therapy in clinical practice. Jason Aronson.

• Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self and affect. Psychological Review, 94(3), 319–340.

• Mikulincer, M., & Shaver, P. R. (2016). Attachment in adulthood (2nd ed.). Guilford Press.