In haar werk ‘The artist is present’ uit 2010 nodigde kunstenares Marina Abramoviç, in het Museum of Modern Art in New York, de bezoekers uit om tegenover haar op een stoel plaats te nemen[i]. Vervolgens keek Abramoviç hen aan, voor zo lang als zij tegenover haar bleven zitten. Het fascinerende was dat dit oogcontact emoties opriep bij sommige van de bezoekers. Velen waren overweldigd, sommigen zelfs in tranen. Maar wat is dat precies, waardoor de blik van een ander ons zo kan raken?

Oogcontact creëert zelfbewustzijn

‘I’m just a mirror to their own self,’ was Abramoviç’ eigen verklaring. Het oogcontact helpt iemand in contact te komen met zichzelf. Onderzoek laat inderdaad zien dat mensen zich in oogcontact bewust worden van zichzelf, van hun lichaamssensaties, hun gedachten en gevoelens[ii]. Ik heb dit zelf ook vaak voelen gebeuren. Dat iemand naar je kijkt, heeft in de eerste plaats soms het effect dat je als toeschouwer naar jezelf gaat kijken. Wat ziet die ander, wat vindt hij van me? Maar uiteindelijk, als de seconden doortikken, kan je wegstappen van het oordeel, in je lichaam zakken en voelen wat er te voelen valt. Je kan niet ontsnappen, alleen maar in jezelf. En in die verbinding die dan ontstaat, kan je echt met jezelf zijn, en met je pijn, iets wat wij mensen eigenlijk ons hele leven vermijden.

Daarnaast blijkt dat mensen bij het hebben van oogcontact met een ander meer of intenser emoties ervaren[iii]. Zo raakt een lach van de ander meer als er sprake is van oogcontact. Het contact met het gevoelsleven lijkt dan dus sterker te zijn. Er zijn veel mensen die niet echt in contact met hun gevoelsleven staan, dus oogcontact kan dan heel overweldigend zijn.

Kwetsbaarheid

Het zou ook kunnen dat magnetism een rol speelt in het effect dat oogcontact kan hebben[iv]. Magnetism gaat over de empathie die ontstaat tussen de mensen die elkaar aankijken. Dit creëert kwetsbaarheid, wat toestaat dat de pijn en het onderdrukte verdriet die in iemand leven naar boven kunnen komen[v]. Veel mensen zijn ergens bang voor oogcontact, wat je bijvoorbeeld merkt aan het ongemak dat je kunt ervaren als je iemand langer dan een paar seconden aankijkt. En iets doen wat spannend is, maakt kwetsbaar. Maar wat zou dat zijn, wat dit zo spannend maakt? Het lijkt onder andere te maken te hebben met een angst om echt gezien te worden, vanwege de mogelijkheid tot afwijzing[vi]. En daarnaast zou een angst om je eigen pijn aan te kijken ook een rol kunnen spelen.

De rol van oxytocine

Oxytocine staat bekend als een knuffelhormoon, een stofje wat vrijkomt bij aanraking en samengaat met positieve effecten zoals stressvermindering en een algemeen gevoel van welzijn[vii]. Het komt echter niet alleen vrij bij een lange knuffel, maar bij vele vormen van sensorische stimulatie en warme interacties. Er lijkt geen expliciet onderzoek te zijn dat aantoont dat oxytocine vrijkomt als twee mensen elkaar aankijken, maar aangezien oogcontact ook een vorm van sensorische stimulatie en interactie is, zou het heel goed kunnen dat dit wel het geval is. Oxytocine heeft als effect dat er meer vertrouwen ontstaat tussen twee interacterende mensen, en leidt vaak tot meer toenadering. In contact waarin vertrouwen is, is het makkelijker om kwetsbaar te zijn, en daarom is het waarschijnlijk dat je ook makkelijker bij je emoties komt.

Zo gedacht is het dus helemaal niet zo gek dat je door een lange blik te delen met een ander overweldigd kan raken. Door in de ogen van een ander te kijken, word je geconfronteerd met jezelf, ontstaat er een soort bubbel waarin je kwetsbaar kunt zijn en de emoties kunt voelen die misschien, zonder dat je dat wist, altijd al daar zijn.

Bronnen:
[i] Abramoviç, M. (2010). The artist is present. Museum of Modern Art (MoMA). Geraadpleegd op 31 maart 2022, van https://www.moma.org/learn/moma_learning/marina-abramovic-marina-abramovic-the-artist-is-present-2010/
[ii] Baltazar, M., Hazem, N., Vilarem, E., Beaucousin, V., Picq, J., & Conty, L. (2014). Eye contact elicits bodily self-awareness in human adults. Cognition, 133, 120-127
[iii] Rychlowska, M., Zinner, L., Musca, S. C., & Niedenthal, P. M. (2012). From the eye to the heart: eye contact triggers emotional simulation. In Proceedings of the 4th Workshop on Eye Gaze in Intelligent Human Machine Interaction (New York, NY: ACM Digital Library), 5, 1-7
[iv] Lader, R. The Artist Is Present and the Emotions Are Real: Time, Vulnerability, and Gender in Marina Abramovic’s Performance Art. Geraadpleegd op 23 maart 2022, van https://www.bu.edu/writingprogram/journal/past-issues/issue-6/lader/
[v] Bogart, A. (2007). Magnetism. And Then, You Act: Making Art in an Unpredictable World. New York: Routledge
[vi] Argyle, M., & Dean, J. (1965). Eye-contact, distance and affiliation. Sociometry, 28(3), 289-304
[vii] Uvnäs-Moberg, K., Handlin, L., & Petersson, M. (2015). Self-soothing behaviors with particular reference to oxytocin release induced by non-noxious sensory stimulation. Frontiers in Psychology, 5, 1-16