Het klinkt je wellicht niet vreemd in de oren dat meisjes aanzienlijk minder vaak gediagnosticeerd worden met ADHD dan jongens. Wat echter opvallend is, is dat deze kloof in de volwassenheid vrijwel volledig verdwijnt; de diagnose wordt dan voor zowel mannen als vrouwen ongeveer even vaak gesteld.[1] Desondanks is systematisch onderzoek naar vrouwen met ADHD pas gestart rond 1979. Nog recenter was de start van wetenschappelijk onderzoek naar de interactie tussen ADHD en de menstruatiecyclus, waarvoor het eerste gerichte empirische onderzoek pas plaatsvond in 2016.[2] Dit artikel biedt een samenvatting van de belangrijkste bevindingen tot nu toe.
De realiteit van non-diagnose
ADHD wordt als een goed beheersbare stoornis beschouwd, waarvan vroege diagnose en behandeling een groot verschil maken in het verloop ervan van jeugd tot in de volwassenheid. Vroeg ingrijpen is van belang, zodat zaken zoals academische/professionele ondermaatse prestatie en psychiatrische co-morbiditeit op latere leeftijden geminimaliseerd worden. Dit maakt de onderdiagnose bij meisjes dan ook problematisch, omdat dit negatieve gevolgen kan hebben in hun volwassenheid.[3]
De menstruatiecyclus
Bereid je voor, want we moeten hier eerst even een kleine biologie-opfriscursus door. De menstruatiecyclus is een ingewikkelde dans tussen een aantal hormonen van gemiddeld 28 dagen, die begint op dag 1 van de menstruatie. Deze hormonen zijn allemaal belangrijk voor de reproductieve gezondheid.[4] Zodra de menstruatie voorbij is, begint de ‘folliculaire fase’, waarin oestrogeen stijgt en progesteron vrij laag blijft. De folliculaire fase duurt gemiddeld tot ongeveer de 13e dag van de cyclus. Hierna start de ovulatiefase, waarin oestrogeen een piek bereikt en progesteron langzaam begint te stijgen. Na de ovulatiefase, begint de ‘luteale fase’. Tijdens deze fase, die ongeveer van dag 15 tot dag 28 van de cyclus duurt, daalt oestrogeen iets, na een piek van het luteïniserend hormoon, terwijl progesteron in deze fase piekt. Dat is een hele mond vol, hè? Geen zorgen, we hebben een mooi plaatje[5] gevonden:
Invloed van hormonen op ADHD-symptomen en medicatie werking
Goed, wat betekenen deze hormoonfluctuaties dan voor vrouwen met ADHD? Wellicht heb je al eens van de term ‘executieve functies’ gehoord. Zo niet, dan leggen we hem even kort uit. Executieve functies zijn de psychologische processen die in verband staan met intentioneel gedrag en cognitieve controle zoals bijvoorbeeld de inhibitie van (ongewenst) gedrag.[6] Aandacht, (werk)geheugen, besluitvorming en planningsvermogen vallen ook onder executieve functies. Dit zijn allemaal gebieden die vaak als lastig worden ervaren door mensen met ADHD.[7]
Een onderzoek naar het verband tussen hormoonfluctuaties en ADHD-symptomen wees erop dat vrouwen vooral een toename in symptomen merken tijdens de luteale fase en het begin van de folliculaire fase. Dat wijst er dus op dat het vermogen van deze vrouwen om bepaalde executieve functies goed uit te voeren, deels afhankelijk kan zijn van hormoonvariaties gedurende de menstruatiecyclus. In dit onderzoek waren geen duidelijke variaties te vinden voor hyperactiviteit/impulsiviteit tussen de verschillende fasen van de cyclus, maar de post-ovulatie (luteale) fase werd wel gekarakteriseerd door aanzienlijk minder aandacht.[8]
Ter behandeling voor ADHD, wordt vaak gebruik gemaakt van medicatie met een stimulerende werking, zoals bijvoorbeeld methylfenidaat, dexamfetamine of lisdexamfetamine.[9] Onderzoek naar deze medicatie heeft zich echter in het verleden ook vooral op jongens gericht, waardoor nog te weinig licht geschenen is op het verband tussen medicatie effectiviteit en de vrouwelijke fysiologie. Met wat tot nu toe onderzocht is, lijkt het erop dat de menstruatiecyclus interacteert met psycho-stimulerende middelen. Deze lijken bijvoorbeeld een sterker effect te hebben tijdens de folliculaire fase, wanneer de oestrogeenproductie hoog is, dan tijdens de luteale fase.[10] Het kan dus zijn dat de effectiviteit van ADHD-medicatie voor vrouwen ook fluctueert gedurende de maand. En zoals net genoemd, is juist de luteale fase het moment waarop ADHD-symptomen als sterker worden ervaren.
Conclusie
Tijdens het schrijven van dit artikel, werd één ding pijnlijk duidelijk: onderzoek naar ADHD en de vrouwelijke fysiologie laat veel te wensen over. Niet alleen is er een groot gebrek aan systematische onderzoeken, maar er lijkt ook niet altijd consensus over de resultaten die wél gevonden worden. Gelukkig wordt hier steeds meer aandacht aan besteed, dus hopelijk kunnen we hier in de nabije toekomst makkelijker betrouwbare informatie over vinden! Mocht je naar aanleiding van dit artikel zorgen of vragen hebben, bespreek deze dan met een medisch hulpverlener en ga het niet googlen ;).
[1] Nussbaum, N. L. (2011). ADHD and female specific concerns. Journal of Attention Disorders, 16(2), 87–100. https://doi.org/10.1177/1087054711416909
[2] Bürger, I., Erlandsson, K., & Borneskog, C. (2024). Perceived associations between the menstrual cycle and attention deficit hyperactivity disorder (ADHD): A qualitative interview study exploring lived experiences. Sexual & Reproductive Healthcare, 40, 100975. https://doi.org/10.1016/j.srhc.2024.100975
[3] Attoe, D. E., & Climie, E. A. (2023). Miss. Diagnosis: A systematic review of ADHD in adult women. Journal of Attention Disorders, 27(7), 645–657. https://doi.org/10.1177/10870547231161533
[4] Begrijp de cyclus van een vrouw. PMDD Nederland. https://www.pmddnederland.nl/vrouwencyclus
[5] Laurie Ray, D., & Morgan Michalowski, C. (2024). The menstrual cycle, explained. The Menstrual Cycle: Phases of Your Cycle. https://helloclue.com/articles/cycle-a-z/the-menstrual-cycle-more-than-just-the-period
[6] Grassi-Oliveira, R., Malloy-Diniz, L. F., & Miranda, D. M. de. (2021). Executive functions in psychiatric disorders. DOAB Home. https://directory.doabooks.org/handle/20.500.12854/47177
[7] Martínez, L., Prada, E., Satler, C., Tavares, M. C. H., & Tomaz, C. (2016). Executive dysfunctions: The role in attention deficit hyperactivity and post-traumatic stress neuropsychiatric disorders. Frontiers. https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2016.01230/full
[8] Roberts, B., Eisenlohr-Moul, T., & Martel, M. M. (2018). Reproductive steroids and ADHD symptoms across the menstrual cycle. Psychoneuroendocrinology, 88, 105–114. https://doi.org/10.1016/j.psyneuen.2017.11.015
[9] Zorg rondom bijwerkingen door psychostimulantia. GGZ Standaarden. https://www.ggzstandaarden.nl/zorgstandaarden/bijwerkingen/zorg-rondom-bijwerkingen-door-psychostimulantia/inleiding
[10] Justice, A. J., & de Wit, H. (1999). Acute effects of D -amphetamine during the follicular and luteal phases of the menstrual cycle in women. Psychopharmacology, 145(1), 67–75. https://doi.org/10.1007/s002130051033
