Veel mensen met (chronische) pijn, krijgen als pijnstilling opiaten voorgeschreven. Het is fijn dat dat de pijn vermindert, maar helaas zijn deze middelen soms verslavend. Hoewel de omvang momenteel niet vergelijkbaar is met de situatie in de Verenigde Staten, kampt ook Nederland met een groeiende opiatencrisis. Dit blijkt uit een toename van gerelateerde complicaties, zoals ziekenhuisopnamen en overlijdensgevallen.[1] Hoe gaat het Nederlandse zorgsysteem hier nu mee om? En wat is de rol van medische psychologie in het adresseren van opiatenverslaving en het promoten van herstel? Om dit te verkennen, richten we ons op de psychologie achter opiatenverslaving, wetenschappelijk ondersteunde behandelmethoden en het belang van een patiëntgerichte aanpak in (terugval) preventie.

Psychologische factoren in opiatenverslaving

In vrijwel iedere verslaving is sprake van een samenspel van lichamelijke en psychologische factoren. Opiatenverslaving is hier geen uitzondering op: zo’n 75% van de mensen met een opiatenverslaving heeft initieel een medisch voorschrift voor de pijnstillers ontvangen.[2] Deze worden doorgaans voorgeschreven vanwege fysiek ongemak zoals rugpijn, reumatoïde artritis of fibromyalgie (pijn in bindweefsel en spieren).

Risico op verslaving aan deze middelen wordt vergroot wanneer ze te vaak, of niet zoals voorgeschreven, worden gebruikt. Dan kan men er fysiek en/of psychisch afhankelijk van worden.[3] Psychische afhankelijkheid draagt misschien wel méér bij aan verslaving dan fysieke afhankelijkheid.[4] Wanneer mensen psychisch afhankelijk zijn van een substantie, zoeken zij het middel op om een gevoel van voldoening te krijgen en/of om pijn te voorkomen.[5] Psychische afhankelijkheid omvat zowel onprettige emotionele effecten (denk aan ontwenningsverschijnselen) als motiverende effecten (verlangen naar substantie).[6]

Opiaten kunnen dus invloed hebben op de psychologische gesteldheid van mensen, maar dit verband werkt ook de andere kant op. Er zijn namelijk ook psychologische factoren die de kans dat iemand afhankelijk wordt van opiaten wellicht vergroot. Zo is stress bijvoorbeeld een belangrijke voorspeller voor opiatenverslaving én voor kans op terugval.[7]

Geïntegreerde behandelmethoden

Een opiatenverslaving aanvechten begint met een periode van ontwenning. Dit kan iemand thuis doormaken, of in een hiervoor gespecialiseerde kliniek. Soms is er behoefte aan medicatie om het scherpe randje van de ontwenningsverschijnselen weg te nemen.[8] Dit noemen we ook wel medicatie-ondersteunde behandeling (Medication-Assisted Treatment, MAT), en dit moet voorgeschreven worden door een arts/psychiater. Een (medisch) psycholoog kan therapeutische ondersteuning bieden tijdens de ontwenning en ter voorkoming van terugvallen.

In het Nederlandse zorgsysteem wordt hiervoor doorgaans gebruik gemaakt van ‘evidence-based’ behandelmethoden. Dit houdt in dat deze methoden onderbouwd zijn door wetenschappelijk onderzoek en klinische expertise. De meest gebruikte behandelvorm in Nederland is cognitieve gedragstherapie (CGT), waarin gefocust wordt op het aanpassen van negatieve gedrags- en gedachtenpatronen. CGT helpt mensen om gedachten die tot verslavingsgedrag leiden te herkennen en te veranderen. Verder biedt het tools om met triggers om te gaan en om terugval te vermijden. Andere veelgebruikte behandelmethoden focussen bijvoorbeeld ook op:

• Emoties, stress en interpersoonlijke relaties (dialectische gedragstherapie);
• Aanvaarding van klachten (Acceptance and Commitment Therapy, ACT);
• Behandeling van onderliggend trauma (EMDR);
• Een patiëntgerichte, directieve methode ter verhoging van intrinsieke motivatie (motiverende gespreksvoering of ‘Motivational Interviewing’, MI).[9]

Een goede integratie van medische en psychologische kennis en ondersteuning, evenals betrekking van de omgeving en patiënt-eigen karakteristieken, is dus van belang bij een patiëntgerichte behandeling van opiatenverslaving. 

Medische psychologen en (terugval) preventie

Medische psychologie betreft het interdisciplinaire werkveld tussen geneeskunde en psychologie. Medische psychologen zijn daarom uitermate geschikt voor het behandelen van patiënten met verslavingsproblematiek. Zij kunnen patiënten bijvoorbeeld helpen met het aanvaarden van de levenslange duur van een verslaving, het herkennen van triggers, het betrekken van de nabije omgeving als sociale steun en het behandelen van psychologische problematiek. Zodoende werken zij mee aan de terugval preventie, en helpen zij de patiënt voor te bereiden om uiteindelijk zelfstandig nuchter te kunnen blijven.

Omdat medisch psychologen vaak werkzaam zijn in ziekenhuizen, en nauw samenwerken met somatische zorgverleners (artsen, verpleegkundigen (specialisten), etc.), zijn zij bekwaam in integrale behandeling waar zowel medische als psychologische zorg nodig is.

Patiënten met bijvoorbeeld fysiologisch onverklaarbare pijnklachten worden door de somatische zorgverleners ook weleens verwezen naar een medisch psycholoog, met de vraag of zij kunnen onderzoeken wat de oorzaak van de klachten kan zijn, en hoe deze psychologisch behandeld kunnen worden. Als op die manier het voorschrijven van opiaten vermeden kan worden, dan is dat natuurlijk ideaal, omdat dit het ontwikkelen van een opiatenverslaving in de eerste plaats al voorkomt. Verder kunnen medische psychologen, met behulp van bovengenoemde ‘evidence-based’ behandelmethoden, het niveau van stress aanpakken.[10] Dit zou dan ook de kans op het ontwikkelen van een opiatenverslaving én op terugval moeten verlagen.

Conclusie

Omdat ook in Nederland een heuse opiatencrisis ontstaat, is het belangrijk dat we aandacht besteden aan preventie en behandeling. Het verkennen van de rol van medische psychologie in ondersteuning van patiënten door middel van behandelingen zoals CGT en aanvaarding van klachten (ACT), kan inzichten bieden in hoe psychologie helpt om verslaving te stoppen voordat het begint.

[1] Bedene, A. (2024). Dynamics of the opioid crisis in the Netherlands.

[2] NIDA. 1 januari 2018. Prescription opioid use is a risk factor for heroin use. Retrieved from https://nida.nih.gov/publications/research-reports/prescription-opioids-heroin/prescription-opioid-use-risk-factor-heroin-use on 17 september 2024

[3] Richtlijnendatabase. Federatie Medisch Specialisten. https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/opiaatverslaving/opiaten_diagnostiek_en_indicatiestelling.html

[4] Raffa, R. B., Ossipov, M. H., & Porreca, F. (2017). Opioid analgesics and antagonists. Pharmacology and Therapeutics for Dentistry, 241–256. https://doi.org/10.1016/b978-0-323-39307-2.00016-3

[5] Ralph, B. (2014). Chapter 29 – Substance Abuse. In The Effective Security Officer’s Training Manual (Third Edition) (3e ed., pp. 264–278). Butterworth-Heinemann.

[6] Simpson, K. H., & McDonnell, E. (2008). Opioids in the management of persistent non-cancer pain. Anaesthesia & Intensive Care Medicine, 9(2), 51–54. https://doi.org/10.1016/j.mpaic.2007.11.004

[7] al’Absi, M. (2010). Stress and addiction: Biological and psychological mechanisms. Academic Press ; Elsevier.

[8] Verslaving. NVVP | Behandeling. https://www.nvvp.net/website/patinten-informatie/aandoeningen-/verslaving/behandeling

[9] Joost. (24 juni 2024). Complete lijst van 10 evidence based practice methodes in verslavingsbehandeling. Anker Huis. https://afkickkliniek.nl/afkicken/behandelmethodes/

[10] Wat is Medische Psychologie? Landelijke Vereniging Medische Psychologie. LVMP. (2024, January 8). https://www.lvmp.nl/wat-is-medische-psychologie/