In deze afbeelding staan vier personen geposeerd voor de camera. Kun jij de vierde persoon vinden? De meeste mensen zien de vierde persoon niet onmiddellijk, sommigen zien hem helemaal niet (en sommigen zien hem onmiddellijk omdat zij deze grap al kennen). Ik zal het antwoord verklappen: hij staat tussen de eerste en de tweede persoon, jou al die tijd recht aan te kijken!

Verklaringen

Vanuit de cognitieve psychologie is het falen van ons visie in dit soort illusies, op meerdere manieren te verklaren, twee voorbeelden:

• Figuur- achtergrond. De drie mannen staan op de voorgrond, terwijl de vierde persoon zich verstopt in een hoekje op het achtergrond. Door zijn donkere kleur is hij bovendien gecamoufleerd.
• Top- down waarneming. De waarneming (‘down’) wordt onder andere gestuurd door ons kennis en ervaring (‘top’). Het vaker voorkomen van een bepaalde soort figuur (zoals een blanke man), vergroot de kans dat het nog een keer voorkomt. Hierdoor verwachten wij, onbewust, dat de vierde persoon ook een blanke man is. Vervolgens gaan wij, wederom volledig onbewust, op zoek naar een blanke man in de afbeelding.

Ons waarnemingsvermogen: een ver van perfect model van de werkelijkheid

Als onze visie onderhevig is aan dergelijke ‘ruis’, rijst voor de filosofen onder ons wellicht een interessante vraag. In hoeverre kunnen wij onze zintuigen vertrouwen om de realiteit te definiëren?

Ik neem hier de gewaagde stelling aan dat ons waarnemingsvermogen een onbetrouwbare bron is van informatie over de werkelijkheid. Het proces van waarnemen zelf verandert datgene dat wordt geobserveerd. Dit zal duidelijk worden aan de hand van een beknopte beschrijving van het perceptuele systeem:

Zogeheten fotonen, oftewel lichtclusters die van het object afstralen komen op het oog terecht. Vervolgens bereiken de fotonen de retina, de achterkant van het oog waar zij getransformeerd worden in electrische signalen. Deze electrische signalen worden daarna door de neuronen getransporteerd naar het occipatale kwab, de visuele hersenschors in de achterkant van het brein.

Wat wij dus werkelijk zien, is niet het object zelf maar de fysische informatie (de fotonen) die zijn omgezet in codes die het brein kan begrijpen, de electrische signalen. Ook informatie die het brein bereikt vanuit de overige zintuigen (tast, gehoor, reuk en het waarnemen van smaak) doorlopen deze transformatie van fysische naar electrische informatie.

Wij zien dus altijd een kopie van de werkelijkheid.

Hierbij komt dat dit waarnemingsproces onderhevig is aan allerlei psychologische foutenbronnen, zoals de genoemde top-down processering en verwachtingen, met visuele illusies tot gevolg.

In het verleden kijken

Dit is de reden waarom wij letterlijk in het verleden kijken, als wij een nachthemel observeren. Het duurt immers een aantal jaren voordat het licht van sommige sterren onze ogen bereikt. Er is zelfs een mogelijkheid dat de sterren die we op dat moment waarnemen, eigenlijk niet eens meer bestaan!