In de thema serie van onze kern-auteur crime kijken we elke drie weken naar een crime-gerelateerd vraagstuk. Ashley neemt ons deze week mee in de vraag “Werkt de leugendetector echt?”

Helemaal in iemands hoofd kruipen kunnen we niet, maar hoe gaaf zou het zijn als je erachter kan komen wanneer iemand liegt! Door de jaren heen zijn er allerlei methoden geweest om erachter te komen of iemand liegt. In het oude Rome hebben we de ‘Bocca della Verita’, de mond van de waarheid, om te bepalen of iemand de waarheid spreekt. Het volksgeloof vertelde dat als je je hand in dit putdeksel stak en je loog, dan zou de de god Oceanos je hand afbijten.

Een aantal eeuwen later vertrouwden we meer op fysiologische reacties dan op de goden om te zien of iemand loog. Ironisch genoeg, is de Spaanse inquisitie een goed voorbeeld hiervan. Verdachten moesten op een homp oud brood met kaas kauwen, het waarheidsbrood. Als het brood aan het gehemelte bleef kleven was de mond droog en was dit een teken van liegen. In meer moderne methodes om leugens te detecteren vinden we de leugendetector, ofwel de polygraaf, die ook gebaseerd is op fysiologische reacties. Het is in Nederland niet erg gebruikelijk om hier gebruik van te maken, maar het komt nog wel eens voor. In de Verenigde Staten lijkt het juist een regel te zijn om gebruik te maken van de leugendetector. Hoe zit dat nou? Is de leugendetector een broodje aap of zit er meer achter?

Hoe werkt een leugendetector?

Een leugendetector meet fysiologische reacties. Het meet ademhaling, hartslag, bloeddruk en zweetsecretie van de vingertoppen. De meting wordt versterkt en via vier pennen op een rol papier uitgeschreven. Hier komt ook de naam polygraaf vandaan, wat letterlijk veelschrijver betekent.

Van de genoemde fysiologische reacties weten we dat ze gevoelig zijn voor stress en emotie. Je kan je misschien voorstellen dat wanneer je op sollicitatiegesprek gaat en je een hand schudt, je bang bent dat de andere persoon je klamme hand voelt. Je hart gaat tekeer en je voelt dat je je ademhaling onder controle moet houden. Je wilt namelijk supergraag die baan! Nou, liegen zou ook gepaard gaan met zulke emoties. Denk maar aan de angst om betrapt te worden. Met een leugendetector zouden we achter jouw leugens kunnen komen.

Tijdens de afname van de leugendetector wordt er gebruik gemaakt van de controlevragen-techniek (CVT), ontwikkeld door John Reid. Er worden twee type vragen gesteld tijdens de ondervraging. Relevante vragen hebben direct betrekking op de misdaad en controle vragen zijn er om ook emotionele stress te ontlokken, maar hebben geen betrekking op de misdaad: “Heb je wel eens iemand bedrogen?” De reacties op de controle vragen worden als een neutraal punt gezien voor het evalueren van de intensiteit van de reacties op de relevante vragen. Wanneer de reacties op de relevante vragen groter zijn dan de reacties op de controle vragen, dan is de leugendetector test positief en is de verdachte schuldig. Andersom, als de reacties op de controle vragen groter zijn dan de reacties op de relevante vragen, dan is de leugendetector test negatief en is de verdachte onschuldig.

Wat is de waarheid over een leugendetector?

De waarheid is dat de leugendetector echt alleen maar fysiologische reacties meet, geen leugens. Je meet emotionele en stress reacties, maar je kan alleen aannames maken waar deze vandaan komen. Hoe kan je zeker weten of de reactie komt door een leugen? Een onschuldige kan door angst ook sterker reageren op de relevante vragen dan op de controle vragen, waardoor hij als schuldige wordt aangewezen. In de wetenschap wordt dit een fout-positieve uitkomst genoemd.

Je hebt in de basis twee uitkomsten die mogelijk zijn bij een leugendetector test, positief of negatief. Wanneer de test positief is, dan zeggen we dat we hebben gezien dat iemand liegt! Als deze persoon schuldig is, dan zeggen we dat we iemand correct aangewezen hebben als dader. Maar is deze onschuldig, dan hebben we iemand fout aangewezen als dader. Hetzelfde geldt andersom wanneer de test negatief is, dan heeft iemand niet gelogen. Is de verdachte echt onschuldig, dan hebben we deze correct als onschuldig aangewezen. Is de verdachte eigenlijk schuldig, dan gaat hij vrijuit, omdat we hem incorrect (fout) als onschuldig hebben aangewezen.

De leugendetector lijkt ontzettend goed te werken, maar dat komt omdat je vaker extra informatie achteraf verkrijgt over de correcte uitkomsten (positief of negatief), dan over de incorrecte (foute) uitkomsten (ook positief of negatief). Een correct positieve uitkomst van de test wordt vaak opgevolgd door een bekentenis van de dader en een correct negatieve uitkomst wordt vaak opgevolgd door bijvoorbeeld DNA onderzoek. De fout positieve en fout negatieve uitkomsten komen veel minder aan het licht, zeker wanneer er geen ander bewijsmateriaal ter beschikking is. In Nederland mag er daarom wel gebruik gemaakt worden van de leugendetector test, maar mag dit om de laatste redenen niet als doorslaggevend bewijs gelden.
Kortom, de leugendetector is een broodje aap, maar het blijft wel leuk om te zien op shows zoals Jerry Springer.

“…Maar je kan toch gewoon zien wanneer iemand liegt?”

Als je de serie ‘Lie to me’ hebt gezien dan heb je vast een paar tips opgepikt van Dr. Cal Lightman. Iemand die geforceerd lacht, een wenkbrauw optrekken, een mondhoek die snel omhoog ging – voorbeelden van micro-expressies die Lightman bestudeerde om te ontdekken of iemand loog. Hoewel Dr. Cal Lightman een fictioneel persoon is, is de theorie achter de micro-expressies die hij bestudeert niet fictioneel. Dr. Paul Ekman is de expert op gezichtsuitdrukkingen en was tijdens de productie van de serie een consultant om te raadplegen over deze expressies.

Er zijn maar weinig mensen die zelfs redelijk zijn in het ontmaskeren van leugenaars en ik wil je graag een aantal tips meegeven die je kunt aanhouden voor het ontmaskeren van leugens. Maar ik wil je dan ook wijzen op wat Ekman de Othello-fout noemt. Het komt eigenlijk neer op wat je eerder hebt gelezen over de leugendetector test. Tijdens een ondervraging zul je een aantal expressies en gedragingen zien, maar je weet niet waar deze aan te wijten zijn. Een verdachte kan zich op een bepaalde manier gedragen, omdat hij schuldig is of omdat hij gewoon angstig is.
Nogmaals de waarschuwing vooraf voor degenen die een expert willen worden in het ontmaskeren van leugens: Zowel leken als professionele leugenexperts blijken grote moeite te hebben met het ontmaskeren van leugenaars! Dus voordat je iemand voor leugenaar uitmaakt, houdt de waarschuwing in gedachte.

Let’s get started!

Om te beginnen moet je alles vergeten wat je tot nu toe weet. Vooral de stereotype kenmerken zoals friemelen en wegkijken. Fixeer ook niet te veel op het iemands gezicht. Als je deze richtlijnen al aanhoudt boek je veel winst, want er bestaat niet zoiets als een kenmerkend leugenachtig gedragspatroon. Vervolgens moet je weten dat als je leugens wilt kunnen zien, dan zal de leugenaar ook emoties moeten ervaren, diep na moeten denken of moeten proberen zijn gedrag te controleren.

• Let op verschillen tussen gespreksinhoud en non-verbaal gedrag. Als er verschillen zijn, dan kan je gaan nadenken waarom deze er zijn. Let dan wel op dat er meerdere verklaringen mogelijk zijn, niet alleen misleiding bijvoorbeeld.
• Probeer te achterhalen hoe iemand reageert als hij de waarheid spreekt. Dan kan je dit als je neutrale punt nemen en gedurende het gesprek kan je vervolgens letten op afwijkingen hiervan.
• Bestempel iemand pas als een leugenaar als alle alternatieve verklaringen zijn verworpen.
• Moedig iemand, waarvan wordt vermoed dat hij liegt, aan te praten om de alternatieve verklaringen voor zijn verdenking uit te sluiten. Hoe meer de leugenaar zegt, hoe groter de kans dat hij zich verraadt door zijn non-verbale gedrag of door wat hij zegt. Hij moet hier geconcentreerd zijn gedrag controleren waardoor hij fouten gaat maken.

Dit zijn de tips die ik je meegeef. Daarmee wens ik de meest dichtstbijzijnde persoon in jouw buurt alvast veel succes. En jou wens ik veel plezier met het ontmaskeren van leugenaars!
Deze tips komen van : Vrij, Aldert & Winkel, Frans. (2010). Leugendetectie door te letten op non-verbaal gedrag. Journal of Economic Behavior & Organization – J ECON BEHAV ORGAN.