We verkeren allemaal wel eens in de mentale toestand waarin alles lijkt te kloppen, alles samenvalt en er geen tijd of weerstand bestaat. We gaan dan volledig op in wat we doen. In de psychologie staat dit verschijnsel bekend als flow. Het is beschreven door de Amerikaanse psycholoog Mihaly Csikszentmihalyi. Hij noemde het flow, omdat het voelt als een stroom die ons meevoert.
Het zal niet verbazen dat flow vooral ook bij (top)sporters voorkomt. Zij hebben een duidelijk doel, zijn optimaal geconcentreerd, gaan volledig op in hun activiteit, krijgen directe feedback over hun verrichtingen en streven naar een gevoel van persoonlijke controle over waar ze mee bezig zijn. Stuk voor stuk kenmerken die Csikszentmihalyi associeert met flow.

Monaco 1988: circusact op de vierkante millimeter

Een voorbeeld: het is zaterdag 14 mei 1988. We zijn in Monaco bij de training van de Grote Prijs Formule 1. Monaco is een labyrint van 3,34 km door smalle straten waar Formule 1-wagens met snelheden tot 270 km/u op letterlijk centimeters langs de vangrails laveren. Het is balanceren op de vierkante millimeter met gas- en rempedaal als penselen om een perfecte ronde te schilderen. Ieder foutje eindigt onherroepelijk met schade aan banden, ophanging of chassis. Monaco kent geen nuancering of consideratie.

Op de baan rijdt de Braziliaanse coureur Ayrton Senna. Hij is in luttele jaren uitgegroeid tot een icoon, een standaard, een meetlat waarlangs – ook nu nog – iedere coureur gelegd wordt. Hij zou drie keer wereldkampioen worden en verongelukt bijna zes jaar later op 1 mei 1994 op het circuit van Imola in Italië. Op die 14^e mei in Monaco is Senna de snelste in de kwalificatie met een voorsprong van 0,7 seconden op zijn teamgenoot Alain Prost. Teamgenoot; dat houdt in dat Prost beschikt over hetzelfde materiaal. Daarmee moet hij in theorie dus net zo snel kunnen rijden.
Nul-komma-zeven-seconde is op zich al een mooi verschil. Polepositie – de beste startplaats voor de wedstrijd – is zeker. Het team wil daarom dat Senna stopt. Waarom extra risico nemen? Toch gaat hij door en verbetert zijn tijd. Eerst is hij een seconde sneller dan Prost. Maar het verschil loopt ten slotte op naar twee seconden. Dat is een eeuwigheid in Formule 1-termen.
Zelf verklaart hij het als een sub-conscious experience: “I was driving the car by a kind of instinct, only in a different dimension… Well beyond my conscious understanding.”*
Met veel pijn en moeite weet Prost er nog een halve seconde van af te knabbelen, maar aan het eind van de trainingssessie resteert een gat van anderhalve seconde.

Flow, betovering en derealisatie

Waar haalde Senna dat verschil vandaan? Koen Vergeer, de literaire ‘Formule 1-fanaat’, omschrijft het op zijn eigen hartstochtelijke wijze: “Zaterdagmiddag leek hij zelfs aan de zwaartekracht ontsnapt. Sneller ging het. En hij wist dat hij nóg sneller kon. Het team wilde niet dat hij nog eens de baan op ging, maar hij kreeg zijn zin. En ging sneller. 1:23,998. Hij was één met zijn wagen, met het hele circuit, de hele wereld. Het leek vanzelf te gaan. Hij reed als in een tunnel. Een hoger bewustzijnsniveau wenkte hem. Vreemd. Eng. Hij schrok wakker, vertrouwde het niet meer en ging van het gas. Dit was werkelijk de limiet.”**

Als coureur weet je nooit precies waar de limiet ligt. Tenzij je die overschrijdt. Maar aan die informatie heb je dan meestal niet veel meer. Wat Senna aangeeft, is dat hij handelde vanuit een instinct vanuit een ander bewustzijnsniveau. Blijkbaar was zijn concentratie zo intens, dat hij zich volledig kon overgeven aan zijn lichaam en zintuigen. Daarmee veranderde hij in een geraffineerd informatieverwerkend systeem. Er bestond geen verschil meer tussen hem en de wereld om hem heen.

In de psychologie bestaan hiervoor verschillende verklaringen. Flow heb ik hierboven al beschreven. Daarbij treedt verlies van zelfbewustzijn op, we worden één met wat we doen. Een stap verder en we betreden het stadium van de betovering. Gaan we nog verder, dan lijkt het alsof we steeds verder buiten of naast onszelf komen te staan. De omgeving begint ons ‘vreemd’ of ‘onwerkelijk’ voor te komen. Daarmee betreden we het domein van wat we derealistatie noemen. Het perspectief kan nog verder vernauwen en er sprake lijkt van uittreding. Het is dan alsof het bewustzijn het lichaam verlaat en we onszelf vervolgens vanuit een ander standpunt waarnemen. Dit is het moment waarop Senna zich realiseert dat hij moet stoppen. ‘Iets’ gaf hem een stomp: “My immediate reaction was to back off, slow down. I drove back to the pits and I didn’t want to go out any more that day. It frightened me because I was well beyond my conscious understanding.”*

Dat het Senna lukte om gedurende korte tijd dusdanig te pieken had met zijn obsessieve gedrevenheid en extreme sensibiliteit te maken. Dit stelde hem in staat zich dusdanig te concentreren, dat hij in de toestand raakte die ik omschreef als flow, maar die ze in sportkringen ook wel the zone noemen. Damon Hill, teamgenoot van Senna in 1994, noemde die ultieme geestestoestand “A tranquil state of heightened being.” ***

Out of ‘the zone’

Overigens bleek deze toestand geen blauwdruk voor succes tijdens de race. Een dag later, ligt Senna namelijk straatlengten voor op – daar is hij weer – Alain Prost. Plots gaat Prost, aanvankelijk opgehouden door langzamere rijders, ook een paar superrondes rijden. Senna laat zich opjutten en reageert op zijn beurt met nog snellere rondes. Het wordt teambaas Ron Dennis allemaal te gortig. Waar zijn die gasten in hemelsnaam mee bezig? Ze liggen op de plekken één en twee. Zó moeten ze ook naar de finish rijden. Teamorders. Punt uit. Senna mindert weer vaart en dan gebeurt het: hij rijdt als eersteklas beginneling in een betrekkelijk langzame bocht tegen de vangrails. Einde race.

Koen Vergeer: “Wat is het? Het ritme? Zijn gelukzalige ritme werd te vaak verstoord. Zo verklaart hij het later. Dat was ook precies de bedoeling van Prost.”** Als het over psychologie in de sport gaat, kende Prost ook zijn klassiekers…

De wraakzuchtige magiër

Senna had een onvoorstelbaar oog, oor en geheugen voor details. Niets ontging hem. Na afloop van een race of training kon hij iedere trilling of beweging, ieder geluidje en iedere bijzonderheid met zijn race-ingenieur in urenlange sessies doornemen. Hij wist exact op welk punt de wagen op een bepaalde manier voelde en reageerde en kon daar feilloos het toerental bij noemen. Dat olifantengeheugen gold niet alleen technische zaken. Ook persoonlijke krenkingen maakten een onuitwisbare indruk. En om Senna te krenken was niet zo heel veel nodig. Hij nam het racen niet licht op. Soms leek het zelfs alsof hij een vijand zocht om zodoende optimaal te kunnen presteren.

Illustratief was de intense wedijver, zeg maar regelrechte vijandschap, tussen hem en zijn teamgenoot Alain Prost.

Daar ging een geschiedenis aan vooraf: volgens Senna was hem namelijk vier jaar eerder zijn eerste overwinning door de neus geboord in datzelfde Monaco. De wedstrijdleiding – gedomineerd door Franse vrienden van Prost – had de race vanwege barre regenomstandigheden vroegtijdig afgevlagd. Senna was na een ongekende opmars als eerste de zwartwit geblokte vlag gepasseerd, stak zijn arm al in triomf omhoog, maar kreeg te horen dat de stand van de vórige ronde telde voor de einduitslag. En toen lag Prost nog aan de leiding. Het was het begin van een bittere animositeit die Senna’s hele carrière zou tekenen. Heftige(re) aanvaringen lagen nog in het verschiet. Maar wat bewoog Senna in 1988 op datzelfde Monaco? Wilde hij Prost in de training en de race niet alleen gewoon verslaan, maar vooral vernederen om daarmee alsnog zijn gekrenkte gevoelens over de ‘gestolen overwinning’ te wreken?
De vraag stellen betekent niet de vraag automatisch beantwoorden. Laat ik daarom het laatste woord aan Koen Vergeer geven: “Het weekend van Monaco 1988 tekent Senna. Zijn weergaloze snelheid en zijn bijna religieuze ijver maakten hem tot een tovenaar, een magiër, maar zijn obsessieve gedrevenheid maakte hem ook kwetsbaar.”**

Zien hoe een rondje Monaco met Senna aan het stuur er uitziet, bekijk dan deze video!

bronnen:
* https://www.motorsportmagazine.com/archive/article/june-2017/72/greatest-lap
** Koen Vergeer – Pole position / Amsterdam (2013)
*** https://allaboutheaven.org/observations/20994/221/senna-ayrton-the-out-of-body-experiences-of-ayrton-senna-and-damon-hill-023037

Foto’s Senna:
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ayrton_Senna_1991_United_States_GP.jpg
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/84/Senna_1988.jpg
McLaren MP4/4 (Louman Museum 2017) door Willem Visser