Dit is het plafond van de Sant’Ignazio in Rome. De kerk is gebouwd in de 17e eeuw en volgens de oorspronkelijke plannen zou een koepel het dak in het midden van de kerk sieren. Misschien was het geld op, maar hoe dan ook, die koepel kwam er niet. Geen nood. De stichters gaven een schilder de opdracht om een koepel te schilderen, daarmee de indruk wekkend dat het plan toch uitgevoerd was. Dit is een voorbeeld van trompe-l’oeil; Frans voor ‘bedrieg het oog’. Simpelweg gezichts- of oogbedrog dus.

Andrea Pozzo (1642 – 1709) was de maker. Hij zat niet verlegen om nog een fraai staaltje gezichtsbedrog. Naast de imaginaire koepel schilderde hij op het plafond de ’triomf van Sint Ignatius van Loyola’. De ramen op de foto zijn echt, maar de rest heeft hij op ingenieuze wijze volgeschilderd. Daarmee geeft hij ons de indruk dat we door een open dak recht de hemel inkijken.

Binoculaire dispariteit

Dit soort illusies werken optimaal vanuit een bepaalde gezichtspunt. Omdat onze ogen met enige tussenruimte naast elkaar aan de voorkant van ons gezicht staan, ervaren we binoculaire dispariteit: er zit verschil tussen het beeld op het netvlies in ons linker- en rechteroog. Dit biedt informatie om de afstand te bepalen tussen ons en een object. Zodra we bewegen, verandert ook het beeld op het netvlies en verschuiven objecten in ons gezichtsveld ten opzichte van elkaar.

Bij een plat vlak, zoals een plafondschildering, verandert het beeld op het netvlies natuurlijk ook, maar de objecten van de schildering zelf veranderen niet van positie. Daardoor krijgen we vertekeningen en ervaren we de diepte en ‘echtheid’ niet optimaal als we niet op het punt staan van waaruit de schilder de voorstelling heeft opgezet.

Dit valt goed te demonstreren met het volgende voorbeeld. In iedere stad verschijnen op z’n tijd wel straattekenaars die ons verrassen met hun werk. De bovenste laat zien wat je waarneemt als je op de juiste plek staat. Op de tweede afbeelding zie je hoe het mechanisme erachter werkt.
Grappig is vooral het gebruik van de bestaande elementen als de bank en het paaltje.

Anamorfose

We noemen dit optische bedrog ‘anamorfose‘. De term komt uit het Grieks: ‘ana’ (terug) en ‘morfein’ (vormen). Letterlijk dus: ’terug in beeld brengen’. Daarmee kunnen we een anamorfose omschrijven als een vertekende afbeelding die vanuit één bepaalde plek of gezichtshoek een realistisch beeld oplevert.

Anamorfosen ontstonden in de Renaissance. Kunstenaars streefden naar een zo realistisch mogelijke weergave. De ontdekking van het lineaire perspectief maakte dat mogelijk. Hiermee konden schilders een illusie van ruimte op een plat vlak scheppen. Beheersing van het perspectief maakte ook de anamorfose mogelijk. Het was dan ook het middel bij uitstek om een visitekaartje af te geven.

Een schilder die zich met dit genre bezighield was Hans Holbein de Jonge. Op het schilderij ‘De Ambassadeurs’ uit 1533 zien we in de voorgrond een vreemd element, alsof er tijdens het schilderen iets misgegaan is. Alleen vanuit een bepaalde hoek zien we dat dit een schedel is. Vanuit die hoek bezien is de rest van het paneel echter weer volkomen vertekend.
Een typisch memento mori: uiteindelijk is alles ijdelheid en vergeefs.

Anamorfose is, net als zoveel andere visuele illusies, een fascinerend verschijnsel. Het geeft een onverwachte kijk op de werkelijkheid. Aan de ene kant verlangen we dat wat we zien ‘klopt’. Voor onze gemoedsrust ervaren we de wereld graag als een samenhangend geheel. Tegelijk vinden we het spannend als er iets niet klopt. Dat verrast en daagt uit.

Om diezelfde reden gaan we naar een griezelfilm, of bungyjumpen.

Gebruik van spiegels

Tot nu toe hebben we gekeken naar vertekeningen die vanuit één punt kloppen. Maar er zijn ook voorbeelden waarbij een spiegel nodig is.
Kijk naar dit woeste landschap van de Hongaarse kunstenaar Istvan Orosz.

Het is een tekening voor de omslag van het boek ‘Het Geheimzinnige Eiland’ van Jules Verne. Maar let op: als je een cilindrische spiegel op de zon plaatst, krijg je een afbeelding van Verne zelf te zien.

Een ander voorbeeld van anamorfose is afkomstig van de Nederlandse kunstenaar Jan Dibbets. Op deze afbeelding zien we een cirkel in het gras. Het lijkt net alsof die een beetje gekanteld is.

Kijken we naar de volgende afbeelding zien we wat er werkelijk aan de hand is.

Het is een ellips die we door perspectivische verkorting als een cirkel waarnamen.
Het zou trouwens een interessante variant geweest zijn als de paaltjes aan de achterkant iets langer geweest waren. Het zou er dan op lijken dat de paaltjes rondom even lang zijn. Dat zou nog meer de indruk wekken dat waargenomen cirkel ‘zweeft’ boven het gras.

Praktische toepassingen

Anamorfosen bestaan niet alleen als kunst of als visuele grappen. Ze bewijzen hun nut als wegmarkeringen en andere aanwijzingen op het wegdek. Zouden we gewone afbeeldingen en letters op het wegdek aanbrengen, dan zijn deze niet goed zichtbaar voor de weggebruiker die schuin op de weg kijkt en bovendien een bepaalde snelheid heeft.

Een mooi voorbeeld waarin ergonomie en waarnemingspsychologie bij elkaar komen en een oplossing bieden voor een visueel probleem.

Er zijn nog meer voorbeelden van gezichtsbedrog en waarnemingen waarbij we niet zien wat we waarnemen (of moet het zijn: ‘waarbij we niet waarnemen wat we zien’?). Hoe dan ook: die komen binnenkort aan bod in een tweede deel over bedrogen ogen.