Herfstbladeren in de mooiste kleuren kraken onder je voeten, koude lucht vult je longen. Je stapt stevig door en kijkt om je heen, de bomen worden elke week kaler en kaler. Verderop zie je een fietser aankomen: langzaam zwabberend en zwalkend, zo’n onbenul die het verslavende venster van zijn eigen interessewereld verkiest boven al het moois om zich heen. Je blijft staan, de fietser komt dichterbij, steeds dichterbij. Je blijft staan. Op het laatste moment schrikt de fietser op, wijkt uit, en mist je op een haar na. Wanneer werd hij zich bewust van jouw aanwezigheid?

Grensgeval

Pas na zijn reflexmatige handeling. Toch druppelde er daarvoor al visuele informatie zijn brein binnen. Die informatie werd omgezet in een motorische handeling – in dit geval het uitwijken. Maar dit alles gebeurde nog onbewust. Terug naar de wandelaar. Hij zag de kleurrijke bladeren, hoorde ze kraken onder zijn voeten. ‘Dit zijn herfstbladeren,’ vertelde hij zichzelf. Vervolgens herinnerde hij zich de voorgaande keren dat hij hier liep, en dat riep allerhande gevoelens op. Wanneer was de wandelaar zich bewust van zijn omgeving? Al bij de zintuiglijke ervaring? Of pas bij de daaropvolgende herkenning en ‘bewerking’ van die ervaring?

Op zoek naar bewustzijn

Bewustzijn wordt gekenmerkt door een samenwerking van verschillende hersenfuncties en hersengebieden. De vraag is welke hersenfuncties en -gebieden essentieel zijn voor het ontstaan van bewustzijn. Sommige wetenschappers beargumenteren dat waarneming en beweging volstaan, anderen menen dat ook herkenning, bewerking, en geheugen nodig zijn. Volgens de eerste groep is er bij de
wandelaar eerder sprake van bewustzijn dan volgens de tweede groep, en je kunt je voorstellen dat de ervaring van de wandelaar in het tweede geval veel rijker moet zijn om van bewustzijn te kunnen spreken. Oftewel, er wordt door beide groepen een kwalitatieve ondergrens gesteld. Maar wie heeft er gelijk?

Definitie?

Het antwoord op die vraag is niet eenduidig en de gangbare definitie van bewustzijn geeft ook geen uitsluitsel. Met de term bewustzijn wordt vaak verwezen naar het totaal van de subjectieve ervaringen die we hebben van zowel de buitenwereld (zien, horen, etc.) als ons eigen lichaam (bijv. pijn, honger). Maar wat verstaan we onder subjectieve ervaringen? Een zintuiglijke ervaring, of de daaropvolgende herkenning en ‘bewerking’ van die ervaring? We zijn dus weer terug bij af, bij de wandelaar die gelukzalig en naïef zijn tocht door het bos voortzet.

Volgepropte koffer

Misschien biedt een andere zienswijze uitkomst. Filosoof en wetenschapper op het gebied van kunstmatige intelligentie Marvin Minsky noemt bewustzijn een ‘kofferwoord’, en doelt daarmee op het feit dat er allerhande (wellicht arbitrair gekozen) hersenfuncties en -gebieden bij elkaar worden geraapt, in een koffer worden gestopt, en vervolgens ‘bewustzijn’ worden genoemd. Anders gezegd, niemand kan aangeven wat er nou precies in die koffer moet zitten. Zintuiglijke input? Emoties? Herinneringen? Herkenning? Zodoende zou je kunnen stellen dat bewustzijn niet bestaat: wat wij als zodanig ervaren is slechts het resultaat van de samenwerking tussen verschillende hersenfuncties en hersengebieden. Nergens in ons brein zul je dus bewustzijn kunnen aantonen of vinden, is de opvatting. Opgelost.

Informatie

Vanzelfsprekend is niet iedereen het met die oplossing eens. Wetenschappers blijven op zoek naar de hersengebieden en hersenfuncties die moeten samenwerken om van bewustzijn te kunnen spreken. Je kunt ‘samenwerken’ zien als het uitwisselen van informatie tussen hersengebieden: informatie die via de zintuigen het brein binnenkomt, wordt vervolgens doorgestuurd naar andere hersengebieden. Op die manier worden steeds meer functies bij de samenwerking betrokken, en ontstaat een netwerk van informatie-uitwisseling: dat is bewustzijn.

De bredere context

In ons zenuwstelsel vindt die samenwerking plaats op het niveau van neuronen. Meer algemeen gaat het om verschillende onderdelen van een systeem die met elkaar communiceren, die onderling informatie delen en vervolgens reageren op de nieuw verkregen informatie: een netwerk van informatie-uitwisseling. Dat systeem kan een brein zijn, de onderdelen de verschillende hersenfuncties. Maar dat systeem kan bestaan uit elk soort onderdelen dat in staat is onderling informatie uit te wisselen: denk bijvoorbeeld aan de werkende onderdelen van een computer. Volgens neurowetenschapper Giulio Tononi is het ontstaan van bewustzijn een fundamentele natuurwet: als in een systeem informatie wordt uitgewisseld en geïntegreerd ontstaat bewustzijn.

Panpsychisme

Als je de zienswijze van Tononi hanteert (of die van de ‘samenwerkende onderdelen’) dan bezitten alle dieren, alle planten en ook alles waar kunstmatige intelligentie bij komt kijken een meer of mindere mate van bewustzijn. Daarmee kom je op het terrein van het panpsychisme: de opvatting dat alle levende wezens en mogelijk ook niet-levende wezens een vorm van bewustzijn bezitten. Een dergelijke opvatting is niet nieuw: vergelijkbare ideeën werden al geopperd door bijvoorbeeld Leibniz. Panpsychisme klinkt als een vergezocht idee, evenwel krijgt het steeds meer aandacht vanuit onder meer de wetenschappelijke wereld. Wellicht omdat andere theorieën geen genoegzame verklaringen lijken te bieden. Wil je toch verre blijven van het panpsychisme, dan moet je bepalen wat de ondergrens van bewustzijn is, anders gezegd: welke onderdelen moeten in de koffer zitten: volstaat ‘zien’, of ‘weten wat je ziet’? Dat het stellen van een ondergrens gevolgen kan hebben voor de manier waarop wij naar de wereld kijken en ermee omgaan behoeft geen verdere uitleg.

Doorstappen

Nog verder dan het panpsychisme gaat de opvatting dat bewustzijn alomtegenwoordig is, oftewel altijd en overal aanwezig. Als je dat afzet tegen de opvattingen van Minsky dan blijkt het kader waarbinnen theorieën, hypothesen, en ideeën worden geopperd vrij ruim te zijn. Je kunt zodoende stellen dat er na duizenden jaren van nadenken, filosoferen, en onderzoeken nog steeds geen consensus over het onderwerp is. Wil dat zeggen dat we als mens nooit een antwoord gaan vinden op de vraag wat bewustzijn is? Om te eindigen met de woorden van Minsky: als we vastlopen in onze verklaringen dan betekent dat slechts dat we nog niet alle benodigde stappen om tot een verklaring te komen hebben gevonden. Dat geeft hoop, maar bedenk wel: het kunnen flink wat stappen zijn.

Bronnen:
Closer To Truth. (2016, 26 januari). Marvin Minsky – Why is consciousness so mysterious?[Video] https://www.youtube.com/watch?v=6r70jzcmMxU
Closer To Truth. (2020, 18 april). Marvin Minsky: A society of minds (Episode 1613) [Video] https://www.youtube.com/watch?v=Yz4m65nAMjg
Closer To Truth. (2020, 13 november). David Chalmers – What is consciousness? [Video] https://www.youtube.com/watch?v=pnsgI4qllkY
Fancher, R. E., & Rutherford, A. (2017). Pioneers of psychology (5^e druk). W. W. Norton & Company Inc.
Hersenstichting. (z.d.). Functies van onze hersenen. https://www.hersenstichting.nl/dit-doen-wij/voorlichting/werking-van-de-hersenen/functies/
Lamme, V. A. F. (2018). Challenges for theories of consciousness: seeing or knowing, the missing ingredient and how to deal with panpsychism. Phil. Trans. R. Soc. B 373: 20170344. http://dx.doi.org/10.1098/rstb.2017.0344
Universiteit van Amsterdam. (2021, 15 juni). Understanding Consciousness. https://www.uva.nl/en/shared-content/faculteiten/en/faculteit-der-maatschappij-en-gedragswetenschappen/news/2021/06/understanding-consciousness.html
Universiteit van Amsterdam. (2015, 1 oktober). Hoe het brein de wereld weergeeft. https://www.uva.nl/content/nieuws/persberichten/2015/10/hoe-het-brein-de-wereld-weergeeft.html