In de nieuwe rubriek ‘Wat is…’ leggen we psychologische termen uit die mensen vaak in het dagelijks leven tegen komen. Je hebt misschien wel eens de film Rainman gekeken, of de indrukwekkende documentaire De regels van Matthijs gezien. De hoofdpersonen hebben iets met elkaar gemeen; ze hebben een stoornis in het autistische spectrum. Maar wat is autisme precies? En uit het zich altijd op dezelfde manier? Dat beantwoorden we deze week in Wat is…autisme?

Wat is…autisme?

Autisme is een ontwikkelingsstoornis die zowel bij kinderen als volwassen voorkomt. Het komt bij ruim 1 procent van de Nederlanders voor. Er is sprake van een verstoorde hersenontwikkeling en een verstoorde informatieverwerking. Het is nog niet helemaal duidelijk waar autisme door ontstaat. Er zijn echter wel een aantal risicofactoren aan te wijzen. Zo spelen erfelijkheid en omstandigheden tijdens de vroege zwangerschap een rol.

Autisme is een verzamelnaam voor diverse stoornissen. In de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 4 (DSM-4) vallen onder de verzamelnaam autisme: klassiek autisme, Asperger, PDD NOS, McDD, Stoornis van Rett en Desintegratieve stoornis. In de nieuwere versie van de DSM, de DSM-5, worden deze stoornissen onder de noemer autisme spectrum stoornis, ofwel ASS, geschaard. Ik zal daarom de termen autisme én ASS gebruiken in dit artikel.

Meer informatie over de DSM-5 vind je in ons artikel Wat is de DSM-5?

Informatieverwerking, prikkels en puzzelstukjes

Mensen met autisme verwerken informatie en prikkels vanuit de zintuigen anders. Onbelangrijke informatie wordt bij hen onvoldoende gedempt; alle prikkels komen even hard binnen. Het integreren van informatie is hierdoor lastig; ze zien eerst de details en niet het geheel. Een passende vergelijking is dat iemand met een autisme spectrum stoornis delen van de wereld als puzzelstukjes waarneemt. Voordat hij of zij een situatie kan interpreteren en hiernaar kan handelen moet deze puzzelstukjes (de details) eerst in elkaar gezet worden om zo het hele plaatje te zien. Door dit puzzelen hebben ze moeite om direct te begrijpen wat er om hen heen gebeurt en weten ze soms ook niet hoe ze moeten reageren. Als een jongen met autisme bijvoorbeeld in de klas zit en de juf zegt met een boos gezicht en een harde stem: ‘blijf jij nou ook eens op je stoel plakken’. Dan komen er bij de jongen heel veel puzzelstukjes binnen; het harde geluid van haar boze stem,de gezichtsuitdrukking van de juf, het figuurlijk taalgebruik en waarschijnlijk ook nog allerlei prikkels vanuit de klas. Het is voor hem dan een heel gepuzzel om de werkelijke boodschap van de juf (blijf stil op je stoel zitten) eruit te halen en hier naar te handelen.

Kenmerken van een autisme spectrum stoornis

Autisme kan zich op veel verschillende manieren uiten en komt in verschillende gradaties voor. Films en series laten vaak een éénzijdig beeld van autisme zien, terwijl mensen met autisme net zo divers zijn in gedrag en persoonlijkheid als andere mensen. Er zijn diverse factoren die beïnvloeden hoe autisme zich uit, waaronder leeftijd, intelligentie en omgevingsfactoren. Een volwassene met autisme kan dus hele andere kenmerken vertonen dan een kind met autisme. De twee belangrijkste kenmerken voor de diagnose leg ik hieronder uit.

• Het eerste kenmerk is beperkingen in de sociale communicatie en interactie. Er kan sprake zijn van diverse communicatieproblemen, zowel in de expressieve communicatie (het eigen taalgebruik) als receptieve communicatie (het begrijpen van de ander). Ook hierbij is er sprake van gradaties, waarbij er mensen met autisme zijn die helemaal niet verbaal kunnen communiceren, tot mensen die gesprekken kunnen voeren maar een beperkte woordenschat hebben. Daarnaast is er vaak sprake van onvoldoende inzicht in symbolisch taalgebruik, zoals het gebruik van gezegdes en spreekwoorden. Mensen met ASS hebben vaak moeite met sociale interactie. Sommigen vinden het bijvoorbeeld lastig om oogcontact te maken omdat dit veel prikkels met zich mee brengt. Het interpreteren van non-verbale signalen zoals gezichtsuitdrukkingen en gebaren kan lastig zijn. Sommigen praten veel en lang over hun eigen interesses maar zijn niet in staat adequaat op de ander te reageren, waardoor het contact onvoldoende wederkerig is.
• Het tweede kenmerk is repetitief gedrag en specifieke interesses. Iemand met ASS kan bijvoorbeeld heel erg geïnteresseerd zijn in treinen en hier alles vanaf weten. Het is ook mogelijk dat ze heel erg vasthouden aan rituelen en routines. Veranderingen of het verbreken van een routine kan voor erg veel spanning zorgen. Regelmaat en structuur zijn erg belangrijk en herhaling kan als fijn ervaren worden; bijvoorbeeld een specifieke planning volgen. Soms voeren ze specifieke handelingen herhaaldelijk uit, zoals het draaien aan de wielen van een auto, of het open en dicht draaien van de kraan. Dit kan ook gelden voor specifieke bewegingen, zoals het fladderen met de armen of het maken van geluidjes met je mond.

Diagnose autisme

Bij het diagnosticeren van autisme wordt op dit moment nog voornamelijk de DSM-4 gebruikt. De diagnose autisme kan alleen gesteld worden door een psychiater of een geregistreerd GZ-psycholoog. Zij stellen middels onderzoek vast of er sprake is van een autisme spectrum stoornis. De kenmerken van autisme worden tegenwoordig vaak eerder opgemerkt, omdat er meer bekendheid voor is. De meeste mensen met een ASS blijven gedurende hun leven aan de diagnose criteria voldoen. Wel kunnen de symptomen die iemand ervaart veranderen.

In de DSM-5 worden de huidige diagnoses PDD-NOS, Asperger en Klassiek Autisme samengevoegd onder één noemer: Autisme Spectrum Stoornis (ASS). De term spectrum geeft hierbij aan dat er diversiteit is in de manier waarop het autisme zich uit. In de DSM-5 kan bij deze diagnose worden aangegeven of er sprake is van een ‘milde’ of ‘ernstige’ mate van ASS. De criteria voor de nieuwe diagnose ASS zijn anders dan die voor de diverse vormen van autisme in de vorige editie van de DSM (de DSM-4-TR). De belangrijkste wijziging is dat er voortaan twee domeinen worden onderscheiden in plaats van drie. De drie domeinen waren:
(1) beperkingen in de sociale interactie
(2) beperkingen in de communicatie
(3) stereotiepe patronen van gedrag

Ze worden vervangen door deze twee domeinen:
(1) beperkingen in de sociale communicatie en interactie
(2) repetitief gedrag en specifieke interesses

Bron: http://www.autisme.nl/autisme-nieuws/mei-2013/autisme-spectrum-stoornis-in-dsm-5.aspx

Behandeling en begeleiding

Autisme kan zich op zoveel verschillende manieren uiten dat het bij behandeling of begeleiding belangrijk is om goed te kijken naar het individu en zijn of haar behoeftes. Op dit moment bestaat er nog geen manier om autisme te genezen. Het bieden van behandeling of begeleiding is er vaak op gericht om klachten te verminderen en om te leren omgaan met ASS in het dagelijks leven. Hierbij is het belangrijk dat niet alleen wordt gekeken naar de beperkingen die iemand met ASS heeft, maar ook naar de mogelijkheden en sterke kanten van iemand met ASS. Als er sprake is van agressief gedrag of ernstige angstklachten kan medicatie verlichting bieden. Bij het begeleiden van mensen met autisme is het aanbieden van structuur, voorspelbaarheid en duidelijkheid erg belangrijk.  Je kunt bij het aanbieden van structuur gebruik maken van schema’s, picto’s, en tegenwoordig zelfs van apps. Op die manier help je iemand met ASS het overzicht te bewaren en zo komen de puzzelstukjes sneller op de juiste plek terecht.